Czym jest przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego?
Zgodnie z art. 231 § 1 kodeksu karnego funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli powyższy czyn zabroniony, określany ogólnie jako nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego jest popełniony w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej zagrożenie karą jest od minimum roku do lat 10 (art. 231 § 2). Jeżeli sprawca czynu z art. 231 § 1 działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przepisu z art. 231 § 2, dotyczącego działania w celu osiągniecia korzyści majątkowej lub osobistej nie stosuje się, jeżeli czyn jest zarazem sprzedajnością pełniącego funkcję publiczną określoną w art. 228 kk. Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego jest to jeden z przykładów nadużycia władzy.
Kim jest funkcjonariusz publiczny?
Funkcjonariusz publiczny jest osobą wskazaną w art. 115 § 13 kodeksu karnego. Jest to więc:
- Prezydent RP;
- poseł, senator, radny, poseł do Parlamentu Europejskiego;
- sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego (np. naczelnik urzędu skarbowego) lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postepowania przygotowawczego (np. minister finansów), notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy (np. członek komisji dyscyplinarnej dla studentów);
- osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe (kierowcy, sprzątaczki), a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych;
- osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe;
- osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej (zarówno całej jednostki, jak np. rektor państwowej uczelni, a także kierująca jej częścią, jak dziekan wydziału);
- funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego (policja, ABW) albo funkcjonariusz Służby Więziennej;
- osoba pełniąca czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie;
- pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe;
- inspektor Inspekcji Wodnej.
Nikt więcej nie jest uznawany za funkcjonariusza publicznego na potrzeby kodeksu karnego. Z jedną modyfikacją dokonaną przez zmianę w kodeksie postępowania karnego. Jest to dodanie, że za funkcjonariusza publicznego uważa się też przedstawiciela organu innego państwa UE, który wydał europejski nakaz dochodzeniowy i ta osoba jest obecna przy czynnościach dokonywanych przez polskie organy w sprawie tego nakazu.
Nie jest funkcjonariuszem publicznym przykładowo asesor komorniczy, asesor notarialny, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego, konduktor PKP, kontroler biletów komunikacji publicznej, leśniczy Lasów Państwowych. Nawet, gdy osoby te działają niewłaściwie, nie można im postawić zarzutu nadużycia uprawnień przez funkcjonariusza publicznego.
Przepisy dotyczące przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego
Właściwe przepisy karne znajdują się oczywiście w przywołanym powyżej art. 231 kodeksu karnego. Pociągnięcie funkcjonariusza publicznego do odpowiedzialności karnej z art. 231 kk wymaga najpierw jednak ustalenia, jakie konkretnie uprawnienia lub obowiązki ma funkcjonariusz. To zaś wynika z Konstytucji oraz przepisów ustaw i rozporządzeń regulujących działanie poszczególnych organów i jednostek, np. policji. Obowiązki wynikają też z regulaminów wewnętrznych, pragmatyk służbowych lub poleceń przełożonych.
Nie każde przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków to przestępstwo. Musi to być także działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego rozumiane jako zachowanie funkcjonariusza, z którego może wyniknąć szkoda dla dobra chronionego prawem. Trzeba więc również ustalić, jaki konkretnie interes został narażony na uszczerbek. Nie musi dojść do naruszenia interesu. Jeżeli działanie jest nieumyślne i wyrządza istotną szkodę można liczyć na łagodniejszą karę. W przypadku działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej zagrożenie karą wzrasta.
Czym jest przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego?
Z przekroczeniem uprawnień mamy do czynienia, gdy funkcjonariusz publiczny wykracza poza swoje uprawnienia wynikające z zajmowanej pozycji w strukturze konkretnej jednostki organizacyjnej. Jest to zachowanie funkcjonariusza poza zakresem kompetencji albo w ramach kompetencji, ale niezgodnie z prawnymi warunkami podjętej czynności. Krótko mówiąc, funkcjonariusz robi coś do czego nie ma uprawnień albo wykonuje swe uprawnienia w niewłaściwy sposób, przez co działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Musi to być zarazem powiązane z jego działalnością służbową.
Przykłady przekroczenia uprawnień przez funkcjonariusza publicznego
Przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego to np. nieuzasadnione użycie siły fizycznej przez policjanta podczas zatrzymania. Policja ma uprawnienia do używania przemocy, ale jest to ściśle regulowane przez przepisy. Pobicie na komendzie podczas przesłuchania w celu wymuszenia wyjaśnień/zeznań określonej treści będzie przekroczeniem uprawnień. Odpowiedzialności karnej z art. 231 kk podlega też policjant, który używa broni niezgodnie z przepisami podczas interwencji.
Inny przykład to pozbawienie wolności poprzez bezpodstawne przetrzymywanie w komendzie w izbie zatrzymań. Przekroczeniem uprawnień jest też wykorzystanie przez dowódcę żołnierzy lub pracowników cywilnych wojska do pracy na swoje cele prywatne, w czasie gdy mieli być na terenie jednostki. Także za ich zgodą i wynagrodzeniem. Pobicie namolnego obywatela przez urzędnika nie jest przekroczeniem uprawnień. Nie jest tym także zgwałcenie pacjentki przez lekarza. Są to czyny zabronione obok uprawnień wyżej wymienionych osób.
Czym jest niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego?
Niedopełnienie obowiązków jest wtedy, gdy funkcjonariusz publiczny nie dokonuje czynności, do której jest w danej sytuacji bezwzględnie obowiązany i nie jest to kwestia jego wyboru. Obowiązek musi wchodzić w zakres kompetencji konkretnego funkcjonariusza. Obowiązki funkcjonariuszy wynikają z Konstytucji, przepisów ustawowych, rozporządzeń. Mogą to być również obowiązki wynikające z regulaminów, pragmatyk służbowych, a nawet poleceń wydawanych przez przełożonych. Obowiązek może mieć charakter ogólny, gdy dotyczy wszystkich funkcjonariuszy lub pewnej kategorii, szczególny, gdy dotyczy określonej służby np. policji i indywidualny w przypadku obowiązku pojedynczej osoby. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego pewne obowiązki funkcjonariuszy publicznych mogą wynikać z samej istoty urzędowania. Stan faktyczny w tym przypadku to więc niewykonanie obowiązku, czyli zaniechanie czynności, jak również jej wadliwe wykonanie i działanie tym samym na szkodę interesu publicznego lub prywatnego.
Przykłady niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego
Z niedopełnieniem obowiązków służbowych przez funkcjonariusza publicznego mamy np. do czynienia, gdy policjant nie podejmuje interwencji, gdy jest ona konieczna. Podobnie, czyn taki popełnia notariusz, który nie przesyła do sądu właściwego wniosku o np. wprowadzenie zmian w księdze wieczystej przy umowie sprzedaży nieruchomości. Tak samo, czyn zabroniony z art. 231 kodeksu karnego popełnia notariusz, który nie przekaże stronom transakcji właściwych informacji o przepisach, nie odczyta aktu notarialnego przed podpisaniem lub nie upewni się, że strony rozumieją treść aktu i jest on w pełni zgodny z ich wolą. Nie dopełnia obowiązków także urzędnik, który nie wydaje decyzji administracyjnej, którą wedle przepisów powinien wydać. Kolejny przykład to komornik, który pozwala określonym osobom nabyć nieruchomość po zaniżonej cenie w trakcie sprzedaży egzekucyjnej.
Jaki zamiar musi towarzyszyć funkcjonariuszowi publicznemu?
Przestępstwo z art. 231 § 1 jest umyślne, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, tzn. sprawca chce popełnić czyn zabroniony lub godzi się na to. Świadomość sprawcy musi obejmować zarówno przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków, jak i działanie wskutek tego na szkodę interesu prywatnego lub publicznego, jak to zostało wskazane choćby w postanowieniu Sądu Najwyższego. Przy nadużyciu uprawnień przez funkcjonariusza publicznego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, jest to zawsze zamiar bezpośredni. Zachowanie funkcjonariusza jest ukierunkowane bezpośrednio na popełnienie takiego przestępstwa.
W przypadku działania nieumyślnego i wyrządzenia tym istotnej szkody sprawca nie chce popełnić przestępstwa, ale popełnia je, zwykle wskutek błędu co do zakresu swoich kompetencji lub nieświadomości, że działanie takie prowadzi do naruszenia interesu publicznego lub prywatnego, co obiektywnie można było przewidzieć.
Działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego przez funkcjonariusza publicznego
Szkoda może mieć charakter majątkowy lub osobisty. Jest to trochę inne pojęcie niż szkoda w prawie cywilnym. Przy szkodzie wyłącznie majątkowej określa się jej wysokość w pieniądzu, także w stosunku do sytuacji majątkowej pokrzywdzonego.
Szkoda istotna jako pojęcie nie ma swej definicji w kodeksie karnym. Jej wysokość podlega każdorazowo ocenie w konkretnej sytuacji. Przy szkodzie osobistej bada się dolegliwość działania sprawcy dla pokrzywdzonego. Zgodnie z wyrażonym przez Sąd Najwyższy poglądem szkoda istotna nie ogranicza się tylko do szkody materialnej i jest pojęciem szerszym. O tym, na ile jest to szkoda istotna mogą decydować – obok faktycznej szkody materialnej – dodatkowe względy, stanowiące znaczną dolegliwość dla strony pokrzywdzonej. Jak wspomniano wyżej szkoda nie musi być wyrządzona, aby doszło do przestępstwa przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego. Wystarczy, że czyn zagraża określonym interesom (dobrom) chronionym prawem.
Nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego a osiągnięcie korzyści majątkowej lub osobistej
Osiągnięcie korzyści majątkowej lub osobistej, które jest celem działania funkcjonariusza może być nakierowane na korzyść dla siebie lub osoby trzeciej. Takie przestępstwo jest zawsze popełnione umyślnie z zamiarem bezpośrednim. Jeżeli zarazem wypełnia to znamiona art. 228 kodeksu karnego, czyli sprawca bierze lub żąda łapówki jako funkcjonariusz publiczny, odpowiada tylko z art. 228, a nie 231, czyli przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków.
Karalność nieumyślnego nadużycia uprawnień przez funkcjonariusza publicznego w świetle Kodeksu Karnego
Nieumyślne przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jest określone w art. 231 § 3 kk. Znamiona tego czynu zabronionego to działanie nieumyślne oraz wyrządzenie istotnej szkody. Jest to przestępstwo skutkowe, tzn. taka szkoda musi zaistnieć, aby można było przypisać osobie ten czyn. Samo nieumyślne, np. wskutek błędu przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków sprawcy czynu nie wystarcza. Jeżeli obie te okoliczności zaistnieją sprawca odpowiada karnie, ale może liczyć na łagodniejsze potraktowanie. Grozi za to grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do lat 2. Możliwe jest warunkowe umorzenie postępowania.
Kluczowe zagadnienia w sprawie o nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego
Podstawową kwestią jest odkodowanie, jakie w rzeczywistości uprawnienia lub obowiązki funkcjonariusz publiczny miał w konkretnej sytuacji. Może to być trudna kwestia, np. gdy obowiązek wynikał z polecenia przełożonego. Drugi istotny element to ustalenie, czy było to działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Trzecią, czy istniał związek przyczynowy pomiędzy nadużyciem uprawnień a narażeniem na niebezpieczeństwo konkretnego interesu publicznego lub prywatnego. Samo wyjście poza swoje kompetencje nie pozwala na skazanie, co wynika z niedawnej uchwały Sądu Najwyższego. W przypadku czynu zabronionego z art. 231 § 1 i 3 możliwe jest warunkowe umorzenie postępowania. W razie skazania na karę pozbawienia wolności do 1 roku możliwe jest warunkowe zawieszenie wykonania kary, przy każdym typie czynu zabronionego z art. 231 kk. Z tych względów wskazany jest udział w sprawie po stronie oskarżonego adwokata, który dopilnuje prawidłowego wyjaśnienia przytoczonych powyżej okoliczności i złoży odpowiednie wnioski, zależnie od sytuacji procesowej.
Jeżeli są Państwo funkcjonariuszami publicznymi, urzędnikami w organach władzy albo funkcjonariuszami organów bezpieczeństwa publicznego i organy ścigania chcą Państwu przedstawić taki zarzut lub już go ogłosiły zapraszam do kontaktu. Gwarantuję pełne profesjonalne wsparcie na każdym etapie postępowania karnego, w tym nielimitowane kontakty bezpośrednie oraz wyjaśnienie każdej kwestii, która jest dla Państwa istotna.
